KONCEPT STALNE MUZEJSKE POSTAVKE PASTEROVOG ZAVODA U NOVOM SADU

Pasterov zavod Novi Sad, Hajduk Veljkova 1

Kompleks Pasterovog zavoda u Novom Sadu, republičke referentne ustanove za besnilo, utvrđen je za spomenik kulture 2001. godine. Kompleks obuhvata glavnu zgradu, drvenu zgradu pored glavne i bistu Luja Pastera u bronzi između zgrada, rad vajara Đorđa Jovanovića 1932. godine. Statutom zavoda regulisana je jedna od delatnosti, da čuva i izlaže medicinske instrumente i druge predmete od značaja za istoriju medicine. Zbirka starina za sada obuhvata stare mikroskope i drugu opremu iz vremena osnivanja zavoda, uzorke Hemptove vakcine protiv besnila, kolekciju medicinskih instrumenata dr Milana Simonovića, kolekciju lovačkih trofeja prof. dr Vojislava Jovanovića, nameštaj kabineta sudije Milana Minovića, kolekciju starih fotografija Pasterovog zavoda i drugih medicinskih ustanova u Vojvodini. Posebno je detaljno prikazan život i rad osnivača zavoda dr Adolfa Hempta (1874-1943.), rođenog Novosađana i tvorca najbolje modifikacije Pasterove antirabične vakcine. Izložbe i kolekcije su raspoređene u glavnoj zgradi i drvenoj kući koja se vodi kao „Hemptova kuća“, pošto je bila kadrovski stan prvog direktora. Kuća je, inače, dobijena na račun nemačkih reparacija posle Prvog svetskog rata.

U glavnoj zgradi izložbeni prostor obuhvata kabinet direktora, kao i dve prostorije biblioteke, zatim sobu na spratu sa kolekcijom nameštaja i trofeja, kao i hodnik sa sitnim mobilijarom. Izložba u Hemptovoj kući, posvećena je životu i radu dr Hempta. Postavke su testirane do sada tri puta u okviru manifestacije „Noć muzeja“, kada su više stotina ljudi posetili Pasterov zavod.

Uvod
Pasterovo otkriće vakcine protiv besnila predstavlja kamen temeljac moderne medicine. Pre ovog otkrića hemičar Paster (Louis Pasteur, 1822-1895.) je već stekao svetsku slavu nizom drugih, od otkrića uzroka pravilne fermentacije i kvarenja vina, bolesti svilenih buba, vakcine protiv antraksa, kao i mnogih drugih. Međutim, najveće uspehe postigao je u maloj laboratoriji profesora hemije u visokoj školi u Latinskom kvartu Pariza. Vakcina protiv besnila dovela je do osivanja Pasterovog instituta u Parizu 1888. godine. Ubrzo su sve države po svetu organizovale svoje vakcinalne ustanove, u većini pod imenom Pasterovih zavoda. Prvi srpski Pasterov zavod osnovan je u Nišu pod vladavinom kralja Milana 1900. godine. Austrougarska je imala dva Pasterova zavoda, u Beču i u Budimpešti, a u svim ostalim krajevima čak je sprečavala njihovo osnivanje. Dr Adolf Hempt, opštinski lekar u Lukavcu, pokušao je da osnuje Pasterov zavod 1912. godine, ali nije uspeo u tome iako je za novi zavod bila podignuta vrlo lepa zgrada sredstvima fabrike sode u Lukavcu. Posle oslobođenja i ujedinjenja, u Kraljevini SHS osnivane su brojne preventivno-medicinske ustanove i Pasterovi zavodi u Zagrebu (1919), Novom Sadu (1921) Sarajevu (1922) Celju 1924, Beogradu i Skoplju 1926. godine.

Metoda pripreme potpuno mrtve vakcine protiv besnila koju je prvi u svetu uveo dr Hempt 1925. kao direktor Pasterovog zavoda u Novom Sadu, uskoro je prihvaćena u celoj Kraljevini Jugoslaviji, a zatim i u većini evropskih država. Novosadski Pasterov zavod ostao je jedini u državi posle 1928. dok su ostali prerasli u higijenske zavode i prestali su da proizvode vakcinu protiv besnila.

Kompleks Pasterovog zavoda u Novom Sadu kao zaštićeni spomenik kulture
Zbog svog značaja za istoriju zdravstvene kulture, a manje i zbog arhitektonskih vrednosti zgrada, Pasterov zavod u Novom Sadu utvrđen je za spomenik kulture Prema Službenom listu R. Srbije iz 2001. godine, kompleks Pasterovog zavoda kao spomenika kulture obuhvata tri dela, glavnu zgradu iz 1921, Hemptovu drvenu kuću iz 1922, kao i bistu Luja Pastera iz 1932. godine. U delovodnom protokolu Uprave za Baranju, Bačku i Banat od septembra 1921. godine postoji zabeleška da se Građevinskoj direkciji stavi na raspolaganje 350.000 dinara za zidanje Pasterovog zavoda u Novom Sadu. Do juna 1922. godine završena je elegantna mala zgrada sa tri etaže u koju su počeli da dolaze pacijenti na vakcinaciju protiv besnila. Drvena kuća u neposrednoj blizini montirana je 1922. godine kao kadrovski stan direktora dr Hempta, a dobijena je od nemačkih reparacija za Prvi sv. rat. Bistu Luja Pastera izradio je akademik Đorđe Jovanović 1932. godine na osnovu porudžbine dr Hempta, za 9.000 dinara. Dr Hempt je organizovao prikupljanje novca kao dobrovoljnih priloga za podizanje biste, o čemu je vodio preciznu evidenciju. Prilozi su obično bili 10 – 20 dinara.

Mobilijar Pasterovog zavoda u Glavnoj zgradi

Prikupljanje umetničkih predmeta u Pasterovom zavodu počeo je dr Hempt. Kada je bio na prvoj međunarodnoj konferenciji o besnilu u Parizu 1927. godine, kada je njegova metoda pripreme vakcine dobila međunarodno priznanje, dr Hempt je doneo sliku Luja Pastera, reprezentativno ulje na platnu dimenzija 115×95 cm, rad Pjera Petija (Pierre Petit, 1832-1909.), koju je ovaj autor radio prema svojoj fotografiji Luja Pastera iz 1893. Dr Hempt je doneo i ovu fotografiju, a slika je plaćena 3320 dinara.

Nemeštaj kabineta direktora koji obuhvata dve kožne fotelje i dvosed, mali klupski okrugli sto i pisaći sto, kao i vitrinu za knjige, autentičan je mobilijar Pasterovog zavoda. Postoji podatak da je nameštaj izrađen kod tapetara Šeparovića u Dubrovniku 1929. godine. 2

Bista kralja Milana, rad prim. dr Vladimira Jokanovića, stoji u kabinetu direktora kao podsećanje da je kralj odlikovao Pastera ordenom Sv. Save prvog reda 1886. godine i omogućio osnivanje prvog srpskog Pasterovog zavoda u Nišu 1900.

Od medicinske opreme sačuvano je više starih mikroskopa, (slika 1) koji su se koristili u dijagnostici besnila u Pasterovom zavodu. U to vreme bili su najboljeg kvaliteta, najstariji je od fabrike Rajhart (Reichert) iz Beča. Sačuvane su i fotografije lekara Pasterovog zavoda sa ovim mikroskopima, naprimer fotografija dr Ljubice Štrboje .

Slika 1: Mikroskop vrhunske proizvodnje fabrike Rajhart (Reichert) iz Beča, kolekcija Pasterovog zavoda.

Kolekcija medicinskih instrumenata doktora Milana Simonovića
Porodica Simonović iz Sremske Kamenice čuvena je po trojici braće koji su bili lekari. To su bili Radivoj, Milan i Svetislav. Svi su učestvovali u Prvom svetskom ratu, na Solunskom frontu, a Svetislav je bio i lični lekar kralja Petra. Instrumenti dr Milana Simonovića poklon su muzejskoj zbirci Pasterovog zavoda prof. dr Milane Obradović – Tomašev, plastičnog hirurga. U kolekciji je preko sto instrumenata, među kojima su izvanredno očuvani testera za amputacije i serija ginekoloških instrumenata, forcepsa, kraniotoma itd.

Kolekcija lovačkih trofeja profesora Vojislava Jovanovića
Kolekcija je povezana sa radom Pasterovog zavoda i ekologijom besnila i Vojvodine. Profesor Jovanović je bio veterinar vrlo bogate profesionalne biografije. Sa prvim autorom ovog rada organizovao je vakcinaciju vukova i lisica protiv besnila na Deliblatskoj peščari 1999. godine, prvu u Srbiji. Kolekcija trofeja, među kojima su, kao lovački trofej posebno vredni rogovi jelena, vrlo je atraktivna za posetioce Pasterovog zavoda.

Nameštaj kabineta sudije Milana Minovića
Kabinet odslikava vreme pre Drugog svetskog rata, u kome je Milan Minović bio sudija u Subotici. Darodavac garniture je prof. dr Ljiljana Somer, nekadašnji šef Katedre za histologiju i embriologiju Medicinskog fakulteta u Novom Sadu, unuka sudije Minovića. Garnitura se sastoji od dve fotelje i dvoseda u duborezu tapaciranih kožom, klupskog stolića i pisaćeg stola u duborezu. Milan Minović nosilac je ordena Jugoslovenske krune.

Hemptova kuća – galerijski prostor i klub lekara
Obnovljena drvena kuća podignuta 1922. godine kao tipski objekat od ratnih reparacija od Nemačke za Prvi sv. rat, tzv. Dekerova baraka, služila je kao kadrovski stan prvog direktora. Sada se koristi kao sala za kontinuiranu medicinsku edukaciju, a predviđeno je i otvaranje kafea u prizemlju.